اسلام؛عامل مهم در چهار دهه روابط فرهنگی جمهوری اسلامی ایران با پاکستان

پژوهش خبری صد و سیما :ایران و پاکستان به عنوان دو کشور همسایه و مسلمان دارای اشتراکات مهمی فرهنگی تاریخی و زبانی هستند. پس از استقلال پاکستان در سال 1947 میلادی ایران نخستین کشوری بود که استقلال پاکستان را به رسمیت شناخت. از همان آغاز روابط دو جانبه کراچی و تهران معاهده‌های رسمی از جمله؛ عهدنامۀ دوستی بین ایران و پاکستان در سال 1950 میلادی بسته شد. در تداوم این روند در سال 1956 میلادی موافقت نامه‌های فرهنگی دو جانبه با محوریت «توجه به فرهنگ مشترک و زبان فارسی» امضاء شد. رایزنی فرهنگی سفارت در سال 1952 میلادی با همکاری استادان پاکستانی از جمله « استاد دکتر غلام سرور»، اولین خانۀ فرهنگ ایران در کراچی تأسیس شد. سپس در شهرهای لاهور، ملتان، حیدرآباد، پیشاور، کویته و راولپندی، یکی پس از دیگری خانه‌های فرهنگ با هدف ارائه فرهنگ ایران و تدریس زبان فارسی بنیاد نهاده شد.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران روند همکاری دو کشور با سرعت بیشتری تداوم یافت. روابط فرهنگی ایران و پاکستان، گسترش زبان فارسی را در اولویت قرار دادند. در برنامۀ مبادلات فرهنگی، علمی و فنی که بین دولت جمهوری اسلامی ایران و دولت جمهوری اسلامی پاکستان در سال های1990-1991 میلادی، به‌صورت رسمی تصویب شده، توجه به زبان و ادبیات فارسی در بندهای مختلف آن ذکر شده و مورد توافق قرار گرفته است. زبان فارسی نزدیک 10 قرن در شبه قاره هند از جمله پاکستان زبان رسمی این کشور بود، تا این که انگلیسی‌ها در قرن هجدهم میلادی با دستوری دولتی به رسمیت آن خاتمه دادند و زبان انگلیسی را به جای آن رایج کردند. اما با این حال زبان فارسی تاکنون در پاکستان از بین نرفته و اقشار مختلف از محققین و اهل علم و شعر و ادب آن را فرا می‌گیرند و در دانشکده‌ها و دانشگاه‌های مختلف تدریس می‌شود. این تنها بخشی از مشترکات فرهنگی دو کشور ایران و پاکستان برای گسترش همکاری مشترک در بخش فرهنگی است. جاذبه‌های گردشگری، دین مشترک، مشاهیر عرفان و دین، مناسبت‌های مشترک مذهبی و ملی از جمله؛ عید فطر، قربان، محرم، نوروز و آداب و رسوم مشترک مردم به دلیل همسایگی از دیگر مشترکات فرهنگی مردم ایران و پاکستان است.

به نظر می رسد علیرغم وجود چنین پتانسیل فرهنگی بین دو کشور ایران و پاکستان هنوز ظرفیت‌های مغفول مانده‌ای وجود دارد که با می‌توان با برنامه‌ریزی مدون، کارشناسی و گام برداشتن در هر کدام از این زمینه‌ها با هدف نزدیکی بیشتر مردم دو کشور در قرابت فرهنگی مردم نقش‌آفرینی کرد. با توجه به این که در آستانه چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی هستیم ضرورت بررسی روابط فرهنگی دو کشور در طی این بازه زمانی احساس می‌شود. محتوای نوشتار حاضر مبتنی بر روش تحقیق کیفی با ابزار گردآوری مصاحبه عمیق با آقای «مجید وقاری» کارشناس مسائل شبه قاره می‌باشد. سوالات مهمی که در خصوص روابط فرهنگی ایران و پاکستان در ذهن متبادر می‌شود:

 سوالاتی از جمله:

1ـ  اشتراکات فرهنگی دو کشور چه بوده است؟

2ـ  بعد از پیروزی انقلاب اسلامی روند روابط فرهنگی دو کشور به کدام سو بوده؟

3ـ چه متغیرهایی در تداوم این روابط دخیل هستند؟

 4ـ و در نهایت این که اقدامات مقامات دو کشور در راستای افزایش تعاملات فرهنگی مردم ایران و پاکستان چه بوده است؟       

محورهای اصلی پژوهش

- زبان فارسی شاخص مهم نفوذ فرهنگی ایران در شبه قاره

- ظرفیت‌های بالقوه فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در منطقه

-جایگاه ژئوکالچر ایران در پاکستان و شبه قاره 

روابط سیاسی ایران و پاکستان

با تاسیس سفارت ایران در پاکستان در آبان ماه 1326روابط دو کشور رسما آغاز شد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، پاکستان جزو اولین کشورهایی بود که جمهوری اسلامی ایران را به رسمیت شناخت. نقطه عطف روابط دو کشور، سفر مقام معظم رهبری به این کشور در دوره ریاست جمهوریشان بود که با استقبال بی نظیر مردم پاکستان، به یک استقبال تاریخی تبدل شد. یکی از مهمترین شاخصه ­ها و مولفه­ های تاثیرگذار بر روابط ایران و پاکستان اشتراکات فرهنگی و مذهبی است. زبان فارسی یکی از مهمترین مولفه­ های تاثیر گذار در این خصوص است و به گفته محافل فرهنگی در پاکستان بدون شناخت زبان فارسی نمي توان روابط ایران و پاکستان را نیز بررسی کرد. پیشتر اکثر مردم پاکستان به زبان فارسی دری تکلم می ­کردند و اکنون نیز بسیاری از کلمات فارسی در زبان اردوی پاکستان جاری است و مردم در تکلم خود از آنها استفاده می ­کنند. ویژگی ­ها و مشترکات منحصر به فرد دیگری همچون دین اسلام، مرزهای مشترک طولانی، ظرفیت­ های بالقوه اقتصادی و سرمایه گذاری، بازارچه­ های مرزی مشترک و راه های مواصلاتی زمینی، ریلی و دریایی باعث شده است تا روابط دو دولت و مردمان ایران و پاکستان، همواره رو به توسعه باشد.

 تأثیر انقلاب اسلامی بر روابط دو کشور، به‌ویژه مردم پاکستان

پاکستان از اولین کشورهایی بود که جمهوری اسلامی ایران را به رسمیت شناخت. پاکستان که از ابتدای شروع تظاهرات علیه رژیم شاه با دقت تحولات ایران را از نظر داشت با اوج گیری مبارزات مردم در ارتباط با سیاست هایش نسبت به ایران تجدید نظر به عمل آورد. در این تصمیم گیری توجه و علاقمندی خاص مردم پاکستان نسبت به حرکت مردم ایران تاثیری اساسی داشت. مطبوعات و مردم پاکستان از انقلاب اسلامی استقبال می کردند و در پی آن نیز حکومت ضیاء الحق در این کار پیش قدم شد و در روز ۲۱ بهمن ماه نظام جدید ایران را به رسمیت شناخت. ظهور انقلاب اسلامی در ایران نقطه عطفی در حیات سیاسی ملت پاکستان محسوب می­شود. انقلاب اسلامی ایران در بدو امر تاثیر جدی بر تمامی مردم پاکستان اعم از شیعه و سنی داشت با توجه به مشترکات و علائق ملت، چنین تاثیری دور از انتظار نبود. همانطور که قبلا اشاره کردم مردم دو کشور اشتراکات و علائق معنوی و فرهنگی زیادی دارند براین اساس حتی بعد از گذشت حدود چهار دهه از پیروزی انقلاب اسلامی هنوز تاثیرات انقلاب اسلامی را در پاکستان ملاحظه می­کنیم. عمران خان نخست وزیر پاکستان در جریان تبلیغات انتخابات پارلمانی بارها از راه سیره حضرت امام خمینی استفاده کرد که بیانگر جایگاه مقام شامخص حضرت امام (ره ) در نزد مردم پاکستان است.

متغیر «اسلام» و «تشیع» عامل مهم نفوذ مذهبی جمهوری اسلامی ایران در پاکستان

مهم‌ترین مساله تاثیر گذار در بخش معنوی در روابط ایران و پاکستان اسلام و ائمه اطهار است. مردم شیعه پاکستان به شدت به ائمه اطهار بخصوص امام حسین (ع) ارادت خاصی دارند و نام سالار شهیدان را بر فرزندان خود انتخاب می‌کنند. علاوه براین زیارت حرم مطهر امام رضا (ع ) و همچنین حضرت معصومه (س) در قم آرزوی هر پاکستانی است و به همین دلیل در سال‌های اخیر سفر مردم پاکستان به ایران به رغم مشکلاتی که وهابیون ایجاد می‌کنند برای زیارت روبه افزایش است. در مورد تعداد واقعی شیعیان پاکستان آمار دقیقی منتشر نشده است اما گفته می‌شود حدود بیست درصد از جمعیت 180 میلیون نفری پاکستان را شیعیان تشکیل می‌دهند. هر چند امروزه جمعیت شیعیان در پاکستان تقریبا پراکنده هستند اما حوزه جغرافیایی سند از گذشته های بسیار دور سکونت‌گاه شیعیان بوده است. علاوه بر حوزه سند کشمیر نیز محل اقامت شیعیان در حوزه شبه قاره هند محسوب می‌شود که در حال حاضر هند و پاکستان در مورد مالکیت آن اختلاف دارند. مهم‌ترین و پرجمعیت ترین گروه شیعه در پاکستان اثناعشری و پیروان فرقه جعفری است. هر چند شیعیان در پاکستان پراکنده اند و آمار جمعیتی آنان در مقایسه با سنی‌ها بسیار کمتر است اما همواره جمعیتی تاثیرگذار بر تحولات مختلف پاکستان بوده اند. پیشتر شیعیان پاکستان به منظور جلوگیری از بروز هرگونه تفرقه در احزاب مختلف عضو بودند اما در سالهای اخیر احزاب مختلف شیعه در پاکستان ایجاد شده است که از جمله مهم‌ترین آنها مجلس وحدت مسلمین است. از جمله سیاستمداران سرشناس شیعه که در استقلال پاکستان هم نقش مهمی را داشت «محمد علی جناح» و ژنرال «یحیی خان» رئیس جمهوری دهه هفتاد و اوایل دهه هشتاد و «ذوالفقار علی بوتو» رئیس حزب «مردم» و نخست وزیر اسبق پاکستان بودند. به همین دلیل مجموعه عوامل یاد شده همواره تاثیر مثبت و مهمی را در توسعه روابط ایران با  پاکستان داشته است.

تاثیر گردشگری مذهبی در روابط فرهنگی دو کشور

یکی دیگر از ظرفیت های بزرگ برای توسعه روابط میان دو ملت ایران و پاکستان در بخش فرهنگی، گردشگری بویژه گردشگری مذهبی و زیارتی است که متاسفانه تاکنون توجه زیادی به آن ها نشده است. امضای 12 تفاهمنامه و همچنین توافق برای تشکیل کمیته ای برای بررسی زمینه های توسعه همکاری های زیارتی و سیاحتی و همچنین استفاده از ظرفیت‌های بخش خصوصی امیدواری برای توسعه روابط گردشگری میان ایران و پاکستان را افزایش می دهد. دو کشور دارای ویژگی های همچون چهار فصل، آثار طبیعی و تاریخی و جاذبه های متنوع و زیبا هستند که برای گردشگران ایران و پاکستان ناشناخته‌اند. بدون تردید برقراری و تثبیت شاخص های امنیتی گردشگران و زائران در مرزهای مشترک از سوی پاکستان می تواند بیش از پیش گردشگران و زائران را برای سفر به این کشور و ایران ترغیب نماید. فعال شدن صنعت گردشگری میان ایران و پاکستان به اشتغال زایی، پیشرفت و رفاه منطقه نیز کمک می کند. بنابه اعلام شورای جهانی توریسم، پاکستان در سال  2017 ،19 میلیارد و 400 میلیون دلار با سفر یک میلیون و هفتاد و پنج هزار نفر از صنعت گردشگری عایدی داشته است. براساس این گزارش در صورت پایداری امنیت و ثبات در سراسر پاکستان درآمد حاصل از گردشگری این کشور به 36 میلیارد دلار خواهد رسید. در بخش زائران نیز به گفته مقامات پاکستانی به طور متوسط هر ماه حدود چهار تا پنج هزار نفر برای زیارت اماکن متبرکه به ایران سفر می کنند که در ماه های محرم و صفر این تعداد به شصت هزار نفر می رسد. بدون تردید با افزایش کیفیت خدمات ارائه شده می­توان این ظرفیت­ها را به طور قابل توجه افزایش داد.

- زبان فارسی مهم‌ترین مولفه‌های توسعه همکاری های فرهنگی میان ایران و پاکستان

تاریخ زبان فارسی و اردو و مشترکات این دو زبان همواره موجب پیوند عمیق دو ملت ایران و پاکستان بوده است. زبان ملی و هویت ملی پاکستان « اردو» است اما این زبان در ذات خود با زبان فارسی پیوندی ناگسستنی دارد و تقریبا شصت درصد لغات اردو لغات فارسی است. در پیوند زبان اردو و فارسی همین بس که در سرود ملی پاکستان به استثنا یک کلمه که حرف اضافه « کا » است و در حکم کسره اضافه فارسی است هیچ کلمه غیر فارسی دیده نمی شود. بسیاری از اندیشمندان، زبان فارسی را مادر زبان اردو می دانند. به گفته « افتخار عارف» رئیس سازمان ترویج زبان ملی پاکستان، بدون درک زبان فارسی نمی توان تفکرات و اصل پیام شعر « اقبال لاهوری » شاعر نامدار این کشور را که به زبان فارسی است، درک کرد. هر چند در مقطعی ارتباط اکادمیک میان بخش ­های زبان فارسی و اردو، ایران و پاکستان قطع شد اما از حدود دو دهه پیش بخش زبان اردوی دانشگاه تهران فعال شد. بنابر این یکی از پیوند دهنده­های عمیق میان دو ملت ایران و پاکستان زبان فارسی است.

 پژوهش خبری //رحیم خجسته